Rafał Strent: Imago Alba

LEGENDA głosi, że do Paryża, ówczesnej stolicy sztuki, dla osiągnięcia należnego uznania Constantin Brancusi wędrował na piechotę. Warto było, skoro po dziś dzień jest w kulturze ważną osobą. Dzięki eksplozji technik cyfrowych dziś nie ma potrzeby, by fatygować się aż tak. Globalna wioska stała się faktem, przynajmniej w zakresie informacji. Wybitne dzieła sztuki mogą powstawać nawet na skraju małych wsi – problem w tym, by umieć dawać im szansę społecznego istnienia. Byśmy potrafili przebić się przez skorupę przyzwyczajeń. Sztuka bowiem rodzi się stale i wszędzie. Paryż, Londyn, Berlin, Tokio i Nowy Jork wciąż rywalizują o miano światowej stolicy kultury, ale mając do dyspozycji środki przekazu możemy ten monopol łamać i skutecznie przekonywać do uznania wartości z każdego miejsca na ziemi. Od wielu dziesiątków lat pojęcie prowincji nie ma już sensu, a funkcjonuje za sprawą naszej inercji. Gerhard Jürgen Blum-Kwiatkowski, malarz, kurator, animator, admirator polskiej sztuki modernistycznej organizował ważne centra kultury nawet w małych wioskach, niemieckich i polskich, a skuteczny rozgłos wydarzeniom nadawał współczesnymi narzędziami technicznymi. Nie musiał iść pieszo…

Niemiecki filozof i psychiatra Karl Jaspers wprowadził pojęcie „sytuacji granicznych”, zaś kolejny mój idol Mircea Eliade zalecał je artystom jako wielce skuteczne bodźce twórcze. Nawet pobieżna analiza filarów kultury, nie tylko europejskiej, dowodzą słuszności tej rady. Jeśli rozum gwarantuje panowanie nad konstrukcją kompozycji, to emocje pozwalają napełnić ją tym niedefiniowalnym materiałem, który Eliade nazwał „resztą magiczną”. Równowaga myśli i emocji wyróżnia ludzkie przedsięwzięcia, które uznano za owe filary.

W końcu lat osiemdziesiątych (ubiegłego wieku) miałem indywidualną wystawę w Merzich, niemieckim miasteczku położonym przy samej francuskiej granicy. Po obydwu stronach drogi granicznej, o którą walczono przez stulecia, powstawał Park Rzeźby nazwany Steinen an der Grenze. Zapraszano artystów z całego świata, zapewniając im dowolne materiały, pomoc techniczną, utrzymanie i honorarium. Twórcy z Japonii, Izraela, USA i wybitni rzeźbiarze z Europy stworzyli przejmującą galerię, do której zbudowano sieć ścieżek i wydrukowano mapkę. Jako następny miał być zaproszony Jan Kucz z Polski, ale zaraz potem upadł mur berliński, Niemcy „wykupili” NRD i na kontynuację wspaniałej inicjatywy zabrakło funduszy. Od tamtej pory powtarzam, jak ważnym narzędziem w zasypywaniu hołubionych w polityce różnic mogą stać się sztuki plastyczne i muzyka, które nie wymagają translacji. Nie musimy po sukces, przynajmniej ten artystyczny, iść pieszo. Dajmy więc sobie szansę…

Prof. dr hab. Rafał Strent,
Sierpień, 2022

 

ANTIDOGMA

Generalnym problemem dzisiejszego czasu jest deficyt kultury. Dotyczy on wszystkich bez mała społeczeństw, niezależnie od wyznawanych systemów wartości i historycznego bagażu. Próby osadzania współczesności na sprawdzonych półkach są z natury skazane na porażkę. Każde pokolenie ma prawo, a właściwie obowiązek, zaznaczyć swoją obecność w sposób dla siebie zrozumiały – a naturalnym na to sposobem jest podważanie zastanej aksjologii. Tak działa przecież system nauki, gdzie każda najświętsza prawda powinna być weryfikowalna, bo to świadczy o jej wartości! Postęp właśnie stąd się bierze.

Dogmaty sprawdzają się jedynie w religiach i funkcjonują, jak długo znajdują wyznawców. Jeśli definicję kultury wywodzimy z kultu, to łatwiej ją lokować wśród zjawisk emocjonalnych. Jeżeli jednak za źródło uznamy łacińskie, cultura agri (uprawa ziemi), wtedy rzecz nam się komplikuje. Rolnictwo wymaga dobrej znajomości warunków i systematycznej pracy, te zaś są z gruntu racjonalne. Środowiskowych definicji kultury można znaleźć wielkie mnóstwo i każda ma swój sens, od kultury politycznej, technicznej, ludowej, wysokiej, aż po kulturę bakterii. Osobiście uważam, że kultura to jedność nauki, technologii, sztuki i dobrych obyczajów. Kultura współpracy to jeden z najważniejszych problemów dzisiejszego dnia, bo nie ma wątpliwości co do wyższej efektywności pracy zbiorowej. Społeczeństwa z ograniczoną zdolnością współdziałania zasiedlają peryferia cywilizacji… Nie bez powodu największe osiągnięcia zawdzięczamy międzynarodowym zespołom badaczy korzystających z binarnych, natychmiastowych środków przekazu sprawdzonych informacji. Okazuje się, że suma tej wiedzy zawsze jest wyższa niż by na to wskazywała arytmetyka. Przykłady z życia można mnożyć, wskazując choćby błyskawiczny ratunek dla świata przed Covid-19. Ta współpraca wymaga przede wszystkim wzajemnego zawierzenia i dlatego społeczności dotknięte podejrzliwością także zasiedlają peryferia cywilizacji…

Paranoja to nie droga do świetlanej przyszłości – gdzieś przecież jest w nas gen zaufania, sprawiający, że z osobnych jaskiń, gniazd na drzewach i wysp przez tysiące lat ciągnęliśmy do siebie nawzajem, tworząc wioski, osiedla i miasta. Nawet te koszmarne, zatłoczone, nędzne i brudne, gdzie jednak w zagrożeniu jest się do kogo odwołać. Samotności szukają osoby z deficytami, a także zwierzęta odchodzące ze świata. To uproszczenie, ale nie jest nieprawdą, bo miasta rosną i rosną, choć tam tłok, nędza i brud winny zniechęcać przybyszów.

Kultura artystyczna (kolejna definicja) obejmuje szereg zjawisk przez marksistów zwanych „nadbudową”. W ich definicji „baza” to to, co praktyczne (ani toto włożyć w garnek, ani nie da się wydoić – jak śpiewał Kazimierz Grześkowiak). Stąd pochodzi pytanie: do czego służy sztuka? Racjonalna odpowiedź brzmi: do niczego! Ale znów rodzi się następne: czy można bez niej żyć? Niewielu znajdziemy ludzi, którzy odpowiedzą zdecydowanie „nie”, nawet bez roztrząsania tysięcy definicji kultury i sztuki. Osobnicza wrażliwość pcha jednych w praktyczne rejony, gdzie racjonalność jest wyraźnie policzalna. Innych zaś tam, gdzie Czucie i wiara silniej mówią do mnie Niż mędrca szkiełko i oko (to, przypomnę, z Mickiewicza). Reszta świata, jakieś 99%, szczęśliwie łączy rozsądnie ciało i duszę, nie manifestując swoich preferencji zbyt boleśnie dla bliźnich.
I tutaj dochodzimy do kłopotliwego problemu, z którym przychodzi nam się borykać już ponad półtora wieku. To scheda Romantyzmu. Wtedy powołano szereg „wartości”, które jak prawdy wiary, są bezkrytycznie kultywowane po dziś dzień. I mimo, że nie dotyczą konfesji, stanowią upiorny balast hamujący otwarte myśli. To wtedy uznano za wartość Nację, która tępym umysłom wciąż mąci rozum.

Śmierć porucznika Sławomira Mrożka tylko raz była na scenie, oburzyła bowiem wyznawców Narodowej Religii Romantycznej. Jest oczywiste, że z kolebki najpierw akceptujemy rodzinę, innych mając w naturalnym dystansie. Ale potem warto zauważyć, że ci inni, mimo wszelkich różnic, to przecież tacy sami ludzie jak my. Mają podobne potrzeby i oczekiwania. A więc żyj i daj żyć innym! Różnorodność to bogactwo!
Demiurg (gr. demiourgos) to wzięte z Platona pojęcie, któremu romantycy nadali wartość ponad miarę. Przyszpilone do postaci twórcy czyni zeń osobę oderwaną od rzeczywistości, takie skrzyżowanie anioła z bluźniercą (bo i do tego dano mu prawo). W polskim języku „twórca” różni się tylko jedną literą od Stwórcy, nic więc dziwnego, że tylu ludzi z kręgu sztuki popada w narcyzm, albo i kabotynizm. A to tylko człowiek, może nieco bardziej wrażliwy na dźwięk, słowo, kształt, kolor – a czy jego praca ma sens, wystarczy poczekać dwieście lat, bo tyle się obiektywizują wartości w sztuce. Zalecam więc pokorę.
W historii zdarzały się różne nieporozumienia, powstawały wspaniałe idee, które w praktyce kosztowały życie milionów ofiar. Próby wprowadzania raju na ziemi inicjowano od razu, bez „testowania na szczurach”, a dotyczyły na ogół praktycznego wymiaru życia – kosztem życia innych. Wszystko to w kolebce cywilizacji, za jaką mamy Europę. Romantyzm uważam obrazoburczo za podobne nieporozumienie, tyle że praktykowane w sferze ducha. W połowie dwudziestego stulecia używano wielce skutecznego preparatu owadobójczego o nazwie DDT. Po latach wyszło na jaw, że bardzo trujący był również dla ludzi i zwierząt. Jeśli więc omyłki bywają w praktycznym życiu, to nie unikniemy ich też w tym mniej materialnym. Romantyzm odziera człowieka z całej oświeceniowej warstwy doświadczeń, dając taki „księżycowy” ogląd świata, bez znajomości przeciwnej strony. Szkoda, że nie możemy już tego ocenić umysłem Marii Janion, która także uznawała tamten fragment historii kultury za szkodliwą pomyłkę…

W odniesieniu do sztuk wizualnych warto pamiętać, że i tu dogmatyzm czyni spustoszenie, gdziekolwiek i kogokolwiek dusi swymi mackami. Historycznie obraz jest starszy niż słowo, zaś to pisane też wywodzi się z obrazu: głowa byka (Apis?), egipski hieroglif, w drodze uproszczeń zmienia się w hebrajskie aleph, greckie alpha, arabskie alif i wreszcie w rzymskie a. To taka nasza krótka ścieżka, ale w innych częściach świata mają podobnie. Nikt nie dochodzi, jaki był stan ducha twórców z Jaskini Chauveta. Celowo używam liczby mnogiej, by podważać mit pojedynczego demiurga – romantyczny i nieprawdziwy. Autorzy byli genialni, pracowali w bardzo trudnych warunkach i wszystko robili sobie i muzom, jak dzisiejsi wolni artyści. A może to było zlecenie? Najzdolniejsi zrobili to na chwałę ówczesnych Niebios? Starsi plemienia umieli wybrać najlepszych…
W rosyjskiej kulturze zadufanych literaturoznawców obdarza się inwektywą bukvojedy, zjadacze liter. Bo znajomość faktów nie uprawnia do stawiania sądów, jeśli nie ma się wrażliwości językowej. Poezja tego wymaga. Podobnie daltonista ma prawo żyć i działać, czasem nawet skutecznie (znam przykłady), ale nie wolno ulegać presji, gdy chce narzucić swój ogląd świata jako jedyny obowiązujący. „Sport trza umieć” – mówił w Krakowie młody Mrożek. A przecież sztukę trzeba czuć. Analiza techniki, detali kompozycji i całej otoczki historyczno-społecznej to ledwie szkielet wartości. Mircea Eliade zasadnie twierdził, że podstawową cechą prawdziwego działa sztuki jest element tajemnicy. Jemu też dziękujmy za radę, by zamysł twórczy inicjować w oparciu o sytuacje graniczne, które do filozofii wprowadził Karl Jaspers. To one gwarantują odpowiednio wysoki poziom emocji, nawet tychtemperowanych racjonalizmem. Bo rozum też można lubić. Pewien wybitny człowiek, komplementowany za inteligencję, odpowiedział, że wolałby uchodzić za człowieka mądrego. Czyli kogoś, kto racje kontroluje sercem.

Nigdy nie dowiesz się „co artysta chciał przez to powiedzieć”, jeśli nie podłubiesz we własnej duszy. To Ty czasem wiesz na ten temat więcej niż sam malarz. Niech tak będzie! Pochód -izmów: z analizy mód artystycznych wynika, że to nic innego jak próby ekspozycji różnych warstw lub aspektów dzieła sztuki, z których każde (prawdziwe) przecież je posiada. Grupa spóźnionych impresjonistów, zwanych Kapistami, gdy doszła do władzy w Akademiach, nie pozwalała malować inaczej niż według własnych wyobrażeń o sztuce, taki „socrealizm” á rebours. Tylko najtwardsi adepci ich presję przetrwali – choć przecież wcześniej ci sami szlachetni i zdolni artyści na własnych karierach czuli presję „czerwonych komisarzy”. Bywa. W ich dogmacie szczególnie paskudna w malarstwie była tzw. literatura, bo obraz to tylko kolor. Jakieś sceny rodzajowe, jakaś fabuła bywały piętnowane najgorszą inwektywą: to literatura!

Młody aktor Jan Englert słuchał rad swojego nauczyciela i mentora Gustawa Holoubka: – Panie Janie, niech Pan zawsze waży słowa, niech w publicznych wystąpieniach wpierw oceni każde zdanie, bo potem trudno będzie wyzbyć się niektórych. Ale to tylko tak do siedemdziesiątki – potem może Pan już mówić, co Pan naprawdę myśli. Tego się trzymam, bo Gustaw Holoubek był też moim dyrektorem, kiedy 9 lat pracowałem w warszawskim Teatrze Dramatycznym.

Jak wyliczono, jest nas w tej chwili na planecie 7,8 miliarda! Każda z osób inna. To także dobra wiadomość, bo łatwiej będzie znaleźć kogoś, kto poprze nasze wysiłki, zaakceptuje postawę i jej wyraz, znajdzie może coś, czego sami w naszych obrazach nie dostrzegliśmy…

A przecież przed pustym płótnem staje każdy, kto chce zapisać, co mu tam w duszy gra. Taki „syndrom białego płótna” można rozwiązywać na tysiąc sposobów, choćby przez współudział bliskich. Pięcioletni wnuk bez oporu zrobi pierwsze kroki – i jeśli nie musisz wykonywać zleconego (nawet przez siebie) zadania, jeśli godzisz się na przygodę, to pierwszy krok masz za sobą. A wiesz przecież, że najdalsza podróż zawsze zaczyna się od tego pierwszego kroku. Dlaczego „nieprofesjonalna” ekspresja jest tak atrakcyjna? To proste, po studiach w Akademii rysunek akademicki bywa „kulą u ręki”, a przecież odzwierciedlenie natury następuje dziś w ułamku sekundy w Twoim smartfonie. Pytał góral malarza, po co maluje te góry – skore one już są! Rysunek akademicki, jeszcze połączony z rysunkiem technicznym, to potężne obciążenie i tylko pomoc bliskich, najbliższych, bywa szansą na wyjście z marazmu. Bo sztuka to skok barbarzyńcy, który przeczuł Boga – jak to najpiękniej i najmądrzej wyraził Julian Tuwim.

Rafał Strent, styczeń 2021 r.

PS. Minął rok z okładem i okazuje się, że dystans do romantycznej mentalności nabrał ponurego wyrazu. Warto zauważyć, że nacjonalistyczne paroksyzmy wyrastają z romantycznego źródła. Emocjonalne ambicje, od tych plemiennych po imperialne, napędzane są podobnie. Racjonalne argumenty wymagają wiedzy, a więc wysiłku. Podczas gdy emocje… Prof. Andrzej de Lazari zauważył, że „Rosjanie wrócili do świadomości romantycznej”. Trudno to wyrazić lapidarniej. Ale nie jest prawdą, że inter arma silent musae. Wobec dzikiego terroru niemal społecznym obowiązkiem jest prezentować odmienne oblicze człowieczeństwa…

koniec maja 2022 roku